Ο Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός (2003) έχει ορίσει ότι «καταστροφικό είναι ένα γεγονός, όπως τυφώνας, ανεμοστρόβιλος, καταιγίδα, πλημμύρα, άνοδος της στάθμης του νερού, παλιρροιακό κύμα, σεισμός, ξηρασία, χιονοθύελλα, πανούκλα-λοιμός, πείνα,
φωτιά, ανατίναξη, ηφαιστειακή έκρηξη, κατάρρευση κτιρίου, συντριβή μέσου μαζικής μεταφοράς, ή άλλη κατάσταση, η οποία συνεπάγεται ανθρώπινο πόνο ή δημιουργεί τέτοια ανθρώπινα προβλήματα που τα θύματα δεν μπορούν ξεπεράσουν χωρίς υποστήριξη». Ένα τέτοιο γεγονός προκαλεί σημαντικές απώλειες σε ζωή , υγεία, ή και περιουσία, και είναι δυνατόν να επηρεάσει ένα μεγάλο αριθμό ατόμων. Πρόκειται συνήθως για γεγονότα που συμβαίνουν έξω από το φυσιολογικό εύρος των βιωμάτων και είναι δυνατόν να προκαλέσουν έντονο φόβο, αίσθημα αβοήθητου ή τρόμο.
Με βάση την αιτία πρόκλησης, τα καταστροφικά γεγονότα διακρίνονται σε φυσικά ή προκαλούμενα από φυσικούς παράγοντες (natural disasters) και τεχνολογικά ή προκαλούμενα από τον άνθρωπο (man-made/technological disasters), τα οποία, με τη σειρά τους, είναι δυνατόν να διακριθούν περαιτέρω σε:
(α) κοινωνιο-τεχνικά (socio-technical) καταστροφικά γεγονότα, στα οποία περιλαμβάνονται γεγονότα που οφείλονται σε αμέλεια ή ανθρώπινο λάθος (π.χ. αεροπορικά και σιδηροδρομικά δυστυχήματα, πυρκαγιές, αναθυμιάσεις, εκρήξεις επικίνδυνων υλικών), και
(β) πολεμικά ή πολιτικά καταστροφικά γεγονότα, τα οποία συνδέονται με πραγματικό κίνητρο να κάνουν κακό ή περιλαμβάνουν μαζική βία (π.χ. τρομοκρατικά γεγονότα, συγκρούσεις, πυροβολισμοί, βομβαρδισμοί, πόλεμοι, κα).
Η ανάπτυξη της τεχνολογίας και των τηλεπικοινωνιών έχει συμβάλλει στην έκθεση σε πληροφορίες και εικόνες σχετικές με καταστροφικά γεγονότα που συμβαίνουν σε κάθε γωνιά του πλανήτη, αυξάνοντας έτσι το αίσθημα ανασφάλειας και το φόβο επανάληψής τους, ιδιαίτερα για τα παιδιά και τους εφήβους.
Υπάρχουν στοιχεία που υποστηρίζουν ότι η τηλεοπτική έκθεση σε καταστροφικές εικόνες συσχετίζεται θετικά με την ανάπτυξη μετατραυματικών συμπτωμάτων. Η σχέση ανάμεσα στη τηλεοπτική έκθεση και τη μετατραυματική συμπτωματολογία έχει παρατηρηθεί σε αρκετά καταστροφικά γεγονότα, όπως οι τρομοκρατικές επιθέσεις στη Νέα Υόρκη της 11ης Σεπτεμβρίου, ο σεισμός στην Αρμενία το Δεκέμβριο του 1988, η έκρηξη στη πόλη Oklahoma τον Απρίλιο του 1995, ο σεισμός της Αθήνας το Σεπτέμβρη του 1999, και αλλού.
Σε μερικές περιπτώσεις, μάλιστα, η τηλεοπτική έκθεση είναι εκείνη που ευθύνεται για την ανάπτυξη των μετατραυματικών αντιδράσεων. Για παράδειγμα, ερευνητές διέγνωσαν τη Διαταραχή μετά από Τραυματικό Στρες (PTSD) σε παιδιά μετά από τη παρακολούθηση ενός τηλεοπτικού προγράμματος.
Η έκθεση στα καταστροφικά τραυματικά γεγονότα είναι δυνατό να προκαλέσει μια μεγάλη γκάμα μετατραυματικών αντιδράσεων, Στις μετατραυματικές αντιδράσεις περιλαμβάνονται (α) συναισθηματικές, (β) γνωστικές, (γ) σωματικές και (δ) διαπροσωπικές ή συμπεριφορικές αντιδράσεις. Η έκφραση αυτών των αντιδράσεων επηρεάζεται από το αναπτυξιακό επίπεδο του ατόμου. Συναισθηματικές αντιδράσεις μπορεί να περιλαμβάνουν: έντονο άγχος, κλάμα, φόβο, τρόμο, σοκ, ή ακόμα και κρίσεις πανικού. Τόσο τα μικρά παιδιά όσο και οι έφηβοι μπορεί να παρουσιάσουν δυσκολίες στον αποχωρισμό από τα αγαπημένα πρόσωπα, οι οποίες μπορεί να έχουν το χαρακτήρα της επιθυμίας να βρίσκονται μαζί με άλλα πρόσωπα ή το χαρακτήρα συναισθηματικού δεσίματος (συμπεριφορές προσκόλλησης). Οι φόβοι των μικρών παιδιών μπορεί να μην είναι σχετικοί με το τραυματικό γεγονός, αλλά να περιλαμβάνουν μια ευρύτερη κατηγορία ερεθισμάτων, όπως φόβοι του σκοταδιού, των τεράτων, κοκ. Στη περίπτωση των εφήβων, υπάρχει αυξημένη συχνότητα καταθλιπτικών συμπτωμάτων.
Κάποια καταστροφικά γεγονότα είναι δυνατόν να προκαλέσουν μια μεγάλη γκάμα στρεσογόνων γεγονότων (απώλειες, οικονομικές ζημιές, απομάκρυνση από οικογένεια και φίλους, αλλαγή τόπου διαμονής), τα οποία προκαλούν αυξημένες απαιτήσεις, οι οποίες ξεπερνούν τις ικανότητες του ατόμου να αντεπεξέλθει, και μπορεί να οδηγήσουν σε αυξημένα επίπεδα άγχους, που εκφράζονται μέσα από συμπτώματα ψυχολογικής και κοινωνικής διάστασης. Σε συνδυασμό με την έλλειψη αποθεμάτων (προσωπικών, οικογενειακών, οικονομικών, κοινωνικών, πολιτισμικών) τα καταστροφικά γεγονότα είναι δυνατό να προκαλέσουν μια μεγάλη γκάμα μη-προσαρμοστικών συμπεριφορών.
Σε άλλες περιπτώσεις, έντονα τραυματικά καταστροφικά γεγονότα μπορεί να οδηγήσουν στην ανάπτυξη σοβαρότερης ψυχοπαθολογίας, η οποία περιλαμβάνει τη Διαταραχή Οξέος Στρες, τη Διαταραχή Μετά από Τραυματικό Στρες (PTSD), συναισθηματικές και αγχώδεις διαταραχές, καθώς και το τραυματικό ή περιπεπλεγμένο θρήνο (Traumatic Grief-TG).
Έλενα Βάγγερ , Ψυχολόγος MSc.
