Τι είναι λοιπόν, και τι γυρεύει η Τέχνη για την οποία τόσο πολύ μιλούμε όλοι οι άνθρωποι, πτωχοί και πλούσιοι… τω πνεύματι; Αλήθεια, δεν πιστεύω νάναι τίποτ’ άλλο στον κόσμο
που γι’ αυτό να γράφτηκαν τόσο πολλά και τόσο σοφά βιβλία με σκοπό να το ξηγήσουν. Το μόνο που κατάφεραν ήταν να φαρδύνουν και να πλαταίνουν ολοένα την άγνοιά μας γύρω στο ζήτημα. Και αυτό βέβαια είναι ένα είδος σοφία, το να ξέρεις την έκταση της άγνοιάς σου. Ένα πλήθος ορισμοί, θεωρίες, συστήματα, σοφιστείες. Όλοι πολιορκούν το ζήτημα. Όλοι μας δείχνουν με το δάχτυλο το Ιερό, και κανείς δε στάθηκε βολετό ν’ ανασηκώσει το μυστικό πέπλο. Και έτσι που η Τέχνη, κοντά στάλλα, έχει και τη λαφριά της πλευρά, την πλευρά της μόδας και της κοσμικότητας, κάθε λίγο και λιγάκι ξαπολιούνται λογής – λογής «φιλολογικοί συνεργάτες», και ρίχνουνται επί δικαίους και αδίκους με το ερωτηματολόγιο στο χέρι:
που γι’ αυτό να γράφτηκαν τόσο πολλά και τόσο σοφά βιβλία με σκοπό να το ξηγήσουν. Το μόνο που κατάφεραν ήταν να φαρδύνουν και να πλαταίνουν ολοένα την άγνοιά μας γύρω στο ζήτημα. Και αυτό βέβαια είναι ένα είδος σοφία, το να ξέρεις την έκταση της άγνοιάς σου. Ένα πλήθος ορισμοί, θεωρίες, συστήματα, σοφιστείες. Όλοι πολιορκούν το ζήτημα. Όλοι μας δείχνουν με το δάχτυλο το Ιερό, και κανείς δε στάθηκε βολετό ν’ ανασηκώσει το μυστικό πέπλο. Και έτσι που η Τέχνη, κοντά στάλλα, έχει και τη λαφριά της πλευρά, την πλευρά της μόδας και της κοσμικότητας, κάθε λίγο και λιγάκι ξαπολιούνται λογής – λογής «φιλολογικοί συνεργάτες», και ρίχνουνται επί δικαίους και αδίκους με το ερωτηματολόγιο στο χέρι:
- Πείτε μου, σας παρακαλώ, τι νομίζετε πως είναι Τέχνη; Τι πιστεύετε προσωπικά γι’ αυτή; Η Τέχνη για την Τέχνη; Η Τέχνη είναι η ζωή κοιταγμένη μέσ’ από μιαν ιδιοσυγκρασία; Είναι φαινόμενο κοινωνικό; Είναι φροϋδική εξιδανίκευση; (Και οι άλλοι, οι πιο αφελείς:) Είναι ταξικό φαινόμενο;
Ειλικρινά πιστεύω πως όλοι αυτοί οι ορισμοί και οι περισσότεροι είναι για τον καλλιτέχνη αδειανά λόγια. Αν προσέξει κανείς όλους που μίλησαν και είπαν ενδιαφέροντα πράματα για την Τέχνη, θα δει πως αυτοί δεν είναι οι καλλιτέχνες, οι δημιουργοί που την πραγματοποιούν. Και όσοι πάλι απ’ αυτούς είπαν αφορισμούς για την Τέχνη, τόκαμαν κοροϊδεύοντας, ή απλώς, όπως ο Ουάϊλδ, για να πουν ένα χαριτωμένο λόγο. Και το πράμα είναι πολύ φυσικό. Ο καλλιτέχνης δίνει πραγματώσεις της Τέχνης. Όποιος έχει καιρό και μεράκι ας κάτσει να βγάλει απ’ αυτή την εμπράγματη απάντηση όσους ορισμούς θέλει.
Αν ζούσε σήμερα ο Σκόπας και τον ρωτούσαν, κύριε Σκόπα, τι εστί Τέχνη; Ο Σκόπας θα μπορούσε να τους απαντήσει: Πηγαίνετε, παιδιά μου, στο Μουσείο, και ζητήσετε να σας δείξουν το γυναικείο κεφάλι που βρέθηκε στην Τεγέα. Είναι ένα κομμάτι από τσακισμένο άγαλμα. Νομίζω πως αυτό είναι Τέχνη! Κι αν ρωτούσε κανένας τον Μπετόβεν τί είναι Μουσική, η πιο φυσική απάντηση που θα μπορούσε να δώσει, θα θύμιζε τον παλιό βασιλιά της Γαλλίας: Η Μουσική είμ’ εγώ!
Δεν γίνεται λοιπόν οι καλλιτέχνες να μας δώσουν άλλες απαντήσεις από τα έργα τους. Μέσα σ’ αυτά έχουν κλείσει τους ορισμούς των και τους νόμους των, που δεν είναι άλλο παρά πλαστικές υλοποιήσεις της εξαιρετικής των προσωπικότητας. Μαζεύουνται λοιπόν κατόπι γύρω απ’ αυτά τα έργα οι φιλόσοφοι, οι αισθητικοί, οι κριτικοί, και πασχίζουν να μας τα εξηγήσουν – σαν να μας χρειαζόταν αυτές οι εξηγήσεις. Αυτό, από την εποχή του μεγάλου Αριστοτέλη και του συγγραφέα του «Περί ύψους» ως τις μέρες μας που η κριτική έγινε ρεπορτάζ. Θυμάμαι κιόλας έναν δικόνε μας, που επί χρόνια μας έγραφε και μας καθοδηγούσε πώς πρέπει να γράφεται ένα σωστό μυθιστόρημα, και σαν είδε πως δεν μπορούσαμε να επωφεληθούμε από τις αληθινά σοφές του υποδείξεις, έπιασε κ’ έγραψε ατός του ένα μυθιστόρημα, που ήταν ένα έξοχο υπόδειγμα του: πώς δεν πρέπει να γράφεται ένα σωστό μυθιστόρημα. Όμως τέτοιες συγκινητικές υπάρξεις δε βρίσκουνται δυστυχώς συχνά στα Ελληνικά Γράμματα.
Μένουν όμως οι μεγάλοι φιλόσοφοι, που ασχολήθηκαν σοβαρά για το μεγάλο θέμα της Τέχνης, και έδωσε ο καθένας τους μια προσωπική απάντηση στο ερώτημα. Τους θαυμάζουμε, τους διαβάζουμε, τους ακούμε, και πάλι κανένας τους δε χορταίνει τη δίψα μας να μάθουμε κάτι θετικό.
Πολύ φυσικό αυτό, αν σκεφτούμε πως κάθε φιλοσοφικό σύστημα αποτελείται κατά κύριον λόγο από το φιλόσοφο που το ίδρυσε. Δηλ. κάθε άνθρωπος που προσπαθεί να ξηγήσει το μυστήριο της ζωής (και αυτό κάνει η φιλοσοφία, η δε Τέχνη αποτελεί μιαν από τις μορφές αυτού του μυστηρίου), είναι επόμενο να μας μεταδίδει ό,τι του υπαγορεύουν η σωματική, η ψυχική και η πνευματική ιδιοσυγκρασία, που αποτελούν την ομοούσια και αδιαίρετη τριάδα της ανθρώπινης υπόστασης. Επομένως μέσα στο φιλοσοφικό σύστημα, αν ψάξει κανείς, θα βρει τα ψυχοφυσιολογικά χαρακτηριστικά του δημιουργού του. Ένας δυστυχισμένος από το στομάχι του Σοπενάουερ, θα τα βλέπει όλα μαύρα και σκοτεινά, ένας άρρωστος Νίτσε θα θεοποιήσει τη δύναμη κ.ο.κ. Αυτό είναι το ένα. Το άλλο είναι πως κάθε άποψη του φιλοσόφου πρέπει αναγκαστικά νάναι συνταιριασμένη οργανικά μέσα στο σύστημά του. (Στην υλιστική φιλοσοφία του Μαρξ δε χωρά άλλη εξήγηση της Τέχνης απ’ αυτή που δίνει ο κομμουνισμός.) Και αυτό πάλι αποτελεί μιαν άλλη πλευρά στις ελαττωματικότητες των φιλοσοφικών απόψεων για την Τέχνη. Κάθε προσπάθεια δηλ. για την εξήγηση της ζωής και των φαινομένων της, ουσιαστικά δεν είναι παρά μια προσωπική ομολογία, που αγωνίζεται να δικαιωθεί με λογικά σχήματα.
Μα αυτό φυσικά δε χορταίνει την πείνα του ειδέναι, που υπάρχει μέσα στον άνθρωπο, σαν ευλογία και σαν κατάρα, από την εποχή που οι δύο πρωτόπλαστοι θυσίασαν τον παράδεισό τους για να δοκιμάσουν τους καρπούς του Δέντρου της Γνώσεως.
