Οι πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής στο Λιτόχωρο

ΠΕΡΙ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΕΠΙΚΑΙΡΟΣ ΛΟΓΟΣ

Οι πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής

 στο Λιτόχωρο

γράφει ο

Σωτήριος Δ. Μασταγκάς

        Οι πρόσφυγες κόμισαν από την Ανατολή στο Λιτό­χω­ρο μεράκι, πειθαρχία και υπομονή, θάρρος, ενερ­γη­τι­κότητα και εργατικότητα και κυρίως νέες ιδέες. Έθε­σαν και κράτησαν ανεξίτηλη τη σφραγίδα τους στην εκπαίδευση, στις τέχνες και τα γράμματα, στις επι­στή­μες, στην αγορά, στην κοινωνία και την πολιτική. Δυ­νά­μω­σαν το Λιτόχωρο και το ανά χείρας μικρό αφιέρωμα εξοφλεί χρέος τιμής, αποκαλύπτει καταστάσεις και οδηγεί στη λιτοχωρίτικη αυτογνωσία. Μετά τη Μικρα­σια­τική Καταστροφή του 1922, χάρη και στους πρόσ­φυ­γες, με την οικονομία κατεστραμμένη και την κοι­νω­νία αναστατωμένη, το Λιτόχωρο και η Ελλάδα ανορ­θώ­θη­καν πάλι ηθικά και συνετέλεσαν το ειρηνικό τους έπος.

          Λίγα ιστορικά στοιχεία

        Ήδη από τους Βαλκανικούς πολέμους του 1912-1913 αρχίζει το ελληνικό προσφυγικό πρόβλημα και με­ταξύ των ετών 1913-1919 χιλιάδες άνθρωποι από την Τουρ­κία, Βουλγαρία, Σερβία, Αλβανία και νότια Ρωσία ανα­γκάστηκαν να βρουν άσυλο στην Ελλάδα. Προη­γου­μέ­νως είχαμε και άλλες μετακινήσεις, το 1906, όταν έγι­ναν συστηματικοί διωγμοί από τη Βουλγαρία, Ανα­το­λι­κή Ρωμυλία και τη Ρουμανία. Η μεγαλύτερη όμως μετακίνηση πληθυσμών έγινε κατά τη Μικρασιατική καταστροφή το 1922 και μετά την υποχρεωτική ανταλ­λα­γή των πληθυσμών από το 1923. Σύνολο 1,5 εκατομ­μύ­ριο πρόσφυγες.

        Σε μια Ελλάδα ηττημένη βαριά, η αποκατάσταση και εγκατάσταση των προσφύγων δημιούργησε σοβαρά δη­μο­γραφικά, οικονομικά, κοινωνικά και τεχνικά προ­βλή­ματα. Το πρόβλημα του συνόλου των δαπανών για την υγιεινή, διατροφή, τη στέγαση κλπ, καλύφθηκε από εξω­τερικό και εσωτερικό δανεισμό. Οι πόλεις ήταν μι­κρές και η εγκατάσταση αστών προσφύγων προ­κα­λού­σε έκρηξη πληθυσμού, ανεργίας και προστριβών. Έτσι οι περισσότερες οικογένειες εγκαταστάθηκαν σε αγρο­τι­κούς οικισμούς, κυρίως καινούργιους, και βάφτισαν τα νέα τους χωριά με το όνομα των πατρίδων τους. Πα­ράλ­ληλα με τους αγροτικούς οικισμούς δημιουρ­γή­θηκαν και εκατοντάδες νέες προσφυγικές συνοικίες μέ­σα στις πόλεις. Το κράτος μέχρι το 1938 παραχώρησε στις χιλιάδες οικογένειες των προσφύγων εκατομμύρια στρέμματα καλλιεργήσιμης γης από κτήματα δημόσια, μουσουλμανικά, μοναστηριακά κλπ.

        Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ), που ιδρύθηκε, περάτωσε το έργο της μέσα σε επτά χρόνια (1923-1930). Το υψηλό κόστος της αποκα­τά­στα­σης υπερκαλύφθηκε από τις μεγάλες ωφέλειες και τα πλεονεκτήματα που πρόσφεραν οι νέοι κάτοικοι στην εθνική οικονομία. Προώθησαν την παρα­γω­γι­κό­τητα σε όλους τους κλάδους της οικονομίας (γεωργία, βιο­μηχανία, βιοτεχνία). Με πρωταγωνιστές τους πρόσ­φυγες ο ελληνισμός μετέτρεψε σε εθνική ευλογία την εθνική του τραγωδία.

          Οι πρόσφυγες στο Λιτόχωρο

        Στα 1922-1923 το Λιτόχωρο αποτελούσε μια ακμά­ζου­σα ναυτιλιακή κοινότητα με το ναυτικό επάγγελμα να κυριαρχεί στον ανδρικό πληθυσμό. Ακολουθούσαν οι γεωρ­γοί, ξυλοκόποι (υλοτόμοι), αγωγιάτες, κτηνο­τρό­φοι, οικοδόμοι και έμποροι. Οι γεωργικές εκτάσεις βρί­σκο­νταν στην περιοχή του Βαρικού και της Πλάκας (πο­τιστικά, ξηρικά), ενώ ο Βάλτος (Έλος Βαρικού) δεν είχε ακόμη αποξηρανθεί. Χαρακτηριστικό επίσης είναι ότι το Λιτόχωρο αποτελούσε μια κωμόπολη με αμιγή (γη­γενή) ελληνόγλωσσο χριστιανικό πληθυσμό και ότι στα διοικητικά του όρια, σε όλη τη διάρκεια της οθω­μα­­νικής κυριαρχίας, δεν υπήρχαν τουρκικές (μουσουλ­μα­­νικές) ιδιοκτησίες. Άλλο σημαντικό γνώρισμα της περιόδου αυτής είναι ότι δεν υπήρχαν αναγνωρισμένες και τυπικά κατοχυρωμένες κοινόχρηστες δημοτικές εκ­τά­σεις.

        Από τον Αύγουστο του 1922 και μετά άρχισαν να κα­τα­φθάνουν στην Ελλάδα, τη Μακεδονία και την Πιε­ρία τα κύματα των προσφύγων από την κατεστραμ­μένη Μικρά Ασία, τον μαρτυρικό Πόντο, την Ανατολική Ρω­μυλία κλπ. Πάνω από 20.000 αποκαταστάθηκαν στην Πιερία, που έγινε το ζεστό καταφύγιο, ανα­ζή­τη­σαν τη νέα τους πατρίδα και αποδύθηκαν στον ανε­λέ­η­το αγώνα επιβίωσης, ύστερα από σειρά ανείπωτων δυ­σκο­λιών, δοκιμασιών και μαρτυριών. Εξαιτίας της βα­θιάς προοδευτικότητάς τους, του εμπορικού και επι­χει­ρη­ματικού πνεύματος και της αστείρευτης δυνα­μι­κό­τητάς τους, γρήγορα εξελίχθηκαν βασικοί μοχλοί της ανάπτυξης και της προόδου της Πιερίας.

        Σύμφωνα με τον προγραμματισμό της Κεντρικής Επι­­τροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων, αυτοί που εγκα­ταστάθηκαν στο Λιτόχωρο προέρχονταν αποκλει­στικά από τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας. Τόσο η στατιστική εξέταση του πληθυσμού (4.187 κάτοικοι κα­τά την απογραφή του 1920) όσο και το κοινωνικό πε­ρι­βάλλον (επαγγέλματα, οικονομία, έθιμα κλπ) προ­βάλ­λουν μια πραγματικά αξιόλογη κωμόπολη. Η ψυ­χραιμία της κοινωνίας του Λιτοχώρου απέναντι στο νέο στοιχείο και η εμπιστοσύνη στο καινούργιο για να το κά­νουν αυτόματα δικό τους, είναι ενδεικτική του πνεύ­ματος της αλληλεγγύης προς τους πρόσφυγες. Τα ονό­μα­τα αυτών που τελικά εγκαταστάθηκαν στο Λιτό­χω­ρο είναι τα παρακάτω, λιγότερα από τις 40 οικογένειες που προέβλεπε ο αρχικός προγραμματισμός.

Α/Α	ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ	ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ
11	Αξατσίδης Δημήτριος	Δάσκαλος
12	Βογλίτσης Σταύρος	Γεωργός
13	Θωμαΐδου Αικατερίνη	Δασκάλα
14	Κοκκαλίδης Κων/νος	Οδοντοτεχνίτης
15	Κυριακίδης Αχιλλεύς	Μυλωθρός
16	Κυριακοπούλου Σμαρώ	Δασκάλα
17	Μυσιρλόγλου Απόστολος	Φαρμακοποιός
18	Μαστρογιάννης Δημήτριος	Καθηγητής
19	Ορφανίδης Θεοδόσιος	Έμπορος
10	Παγωνίδης Κων/νος	Γεωργός
11	Ποιμενίδης Δημήτριος	Καθηγητής
12	Δαδούλης Κων/νος	Οδοντίατρος
13	Φούντας Αναστάσιος	Έμπορος
14	Φούντας Σταύρος	Γεωργός
15	Υετίων Παναγιώτης	Δάσκαλος

        Τα ονοματεπώνυμα αυτά αναφέρονται σε αρχηγούς οικο­γενειών και συνεπώς η έρευνα των δημοτολογίων του Λιτοχώρου θα δώσει περισσότερες πληροφορίες για την εξέλιξη της οικογενειακής τους κατάστασης. Γύρω στα 1919 πρώτος ήρθε και αποκαταστάθηκε στο Λιτ­ό­χω­ρο ο Σταύρος Βογλίτσης, ο οποίος μάλιστα πα­ντρεύ­τηκε στην κωμόπολη. Μετά τους διωγμούς του 1922, ο ίδιος έγινε πόλος έλξης για τους συγγενείς και συ­μπα­τριώτες του από τα παράλια της Μικράς Ασίας. Πήγε στη Θεσσαλονίκη, αναζήτησε στους προσφυγικούς κα­ταυ­λι­σμούς τους γνωστούς και συγγενείς και τους πα­ρα­κίνησε να έρθουν στο Λιτόχωρο. Σε κάθε μικρα­σια­τική οικογένεια η Κοινότητα παρεχώρησε οικόπεδο πε­ρίπου 600 τετραγωνικών μέτρων, προκειμένου να κτί­σουν τα σπίτια τους. Τα οικόπεδα μοιράστηκαν συ­νε­χόμενα σε δύο δρόμους: Πρώτον, απέναντι από το ση­μερινό Β΄ Δημοτικό Σχολείο, στην αριστερή πλευρά της οδού Αγίου Γεωργίου, με αρχή το οικόπεδο του Πα­να­γιώτη Υετίωνα. Δεύτερον, στην αμέσως παράλληλη οδό της Αγίας Μαρίνης, στη δεξιά πλευρά, με αρχή το οικό­πεδο του Σταύρου Βογλίτση. Η περιοχή αυτή με τον μικρό προσφυγικό συνοικισμό της ονομάστηκε άτυ­πα «Προσφυγικά», τοπωνύμιο που επέζησε ως τις μέ­ρες μας. Σε αντίθεση με τους αγροτικούς προσφυ­γι­κούς οικισμούς της Πιερίας, όπου τα σπίτια που κτί­ζονταν ήταν μικρά, ομοιόμορφα και με φθηνά υλικά, σύμ­φωνα με τα κριτήρια της υπηρεσίας Εποικισμού, στο Λιτόχωρο οι πρόσφυγες έκτισαν λιθόκτιστα σπίτια που «προβάλλουσι ως εξοχικοί πυργίσκοι με μεγα­λο­πρε­πή θέαν».

        Από τη διανομή γεωργικών κλήρων οι κατ’ επάγ­γελ­μα γεωργοί ήταν φυσικό να ευνοηθούν περισσότερο. Στους πρόσφυγες του Λιτοχώρου παραχωρήθηκαν εκ­τά­σεις καλλιεργήσιμης γης στη θέση Κουλούρι-Γυα­λιά του Βαρικού, που ήταν η προέκταση μιας μου­σουλ­μα­νικής ιδιοκτησίας της οποίας ο κύριος όγκος βρισκόταν στα διοικητικά όρια της Κατερίνης. (Πολλές τουρκικές ιδιο­κτησίες και τσιφλίκια μετά το 1922 έγιναν ανταλ­λάξιμες περιουσίες και δόθηκαν στις ακτήμονες οικο­γέ­νειες). Όσοι δήλωναν γεωργοί πήραν τριάντα στρέμ­ματα χωράφι, οι αστοί πήραν λιγότερα στρέμματα. Τα χω­ράφια αυτά ήταν χέρσα αλλά εύφορα (αποδοτικά) και αξιοποιήθηκαν με τον προσωπικό κόπο και μόχθο των προσφύγων.

          Ανταποκρίσεις εφημερίδων

        Τα κείμενα που ακολουθούν είναι δημοσιευμένα σε εφη­μερίδες της Θεσσαλονίκης και παρατίθενται αυτού­σια.

          ΑΠΟ ΤΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΝ

        ΛΙΤΟΧΩΡΟΝ. Νοέμβριος. – Από του παρελθόντος έτους υπό των ολίγων ενταύθα εγκατεστημένων προσφύγων έχει συμ­πηχθή προσφυγική ομάς, της οποίας η δράσις πρέπει να εξαρ­θή δια τα πολλά, τα οποία εντός ολίγου σχετικώς χρονι­κού διαστήματος αφανώς αλλ’ ασφαλώς έπραξε. Δυνάμεθα να το­νίσωμεν ότι η φιλεργία και δραστηριότης του πρόσφυγος απεδείχθη, αφού και εις αυτά τα άγονα μέρη της υπαίθρου χώ­ρας τόσαι γαίαι έχουν εκχερσωθή και τόσοι ανθηροί συ­νοι­κισμοί προβάλλουσι με την ελπίδα μιας καλυτέρας αύριον.

        Ένας λοιπόν από τους ωραιοτέρους συνοικισμούς του Λι­το­χώρου. Σπήτια υψηλά και λιθόκτηστα, ως εκ του αφθο­νού­ντος ενταύθα λίθου, προβάλλουσι ως εξοχικοί πυργίσκοι με μεγαλοπρεπή θέαν. Με τα ολίγα υλικά τα οποία παρεχώρησεν ο Εποικισμός, δι’ ιδίων εξόδων και της καλής θελήσεως, οι ενταύθα ολίγοι πρόσφυγες κατώρθωσαν να περικοσμήσουν την ωραίαν κωμόπολίν μας, παρουσιάσαντες τέλειον πρότυ­πον συνοικισμού δια τον οποίον δικαίως καυχώνται.

        Ήδη ως πληροφορούμεθα πρόκειται ούτος να υδρευθή, προς τον σκοπόν δε τούτον μεγάλοι σιδηροί σωλήνες έχουν φθά­ση ενταύθα, οίτινες εντός ολίγου θα διοχετεύσουν τα κρυ­στάλλινα και διαυγή νερά του Λιτοχώρου εις τον εν λόγω συ­νοικισμόν. Είθε τούτον να τον μιμηθούν και οι άλλοι.

ΦΑΩΝ

(ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΝΕΑ 5-12-1925)

          ΑΠΟ ΤΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΝ

        ΛΙΤΟΧΩΡΟΝ 25. – Εις την ενταύθα προσφυγικήν ομάδα, ελήφθη προχθές έγγραφον του Εποικισμού Κατερίνης δια του οποίου ζητείται παρά των εδώ εγκατασταθέντων προσφύγων η έναρξις της καταβολής των προς αυτόν χρεών των. Συνημ­μέ­νως απεστάλησαν και ατομικαί ειδοποιήσεις αναγράφουσαι και το ποσόν το οποίον υποχρεούνται να καταβάλουσι οι πρό­σ­φυγες μέχρι της 5 Μαΐου ε.ε. και το οποίον, θεωρούμενον πρώ­τη δόσις, κυμαίνεται από 300-700 δραχμάς. Η τοιαύτη ενέρ­γεια της Ε.Α.Π. και κατ’ ακολουθίαν του Εποικισμού, μας φαί­νεται ότι δεν θα φέρη το επιδιωκόμενον αποτέλεσμα, την στιγ­­μήν που οι πρόσφυγες εγκαταλείψαντες και στέγην και κτη­ματικήν περιουσίαν και το παν, μόλις ηδυνήθησαν να περι­συλ­λεγούν και ανακύψουν εκ της προ ολίγου απελπιστικής και τραγικής θέσεών των.

        Πλην τούτου, οι εδώ πρόσφυγες συμπήξαντες τον συνοι­κι­σμόν των τελευταίως, ήτοι το 1924-25, ηναγκάσθησαν λόγω φυ­σικών συνθηκών να κτίσωσι λιθόκτιστα σπήτια, δια τα οποία όχι μόνον οικονομικώς εξηντλήθησαν, αλλά και χρέη ηνα­­γκά­σθησαν να συνάψωσιν εις ιδιώτας, μη κατορθώσαντες άλλο τι παρά να αποτελειώσωσιν ανά έν δωμάτιον εις το οποίον και εστεγάσθησαν. Δεν πιστεύομεν δε να μη είνε εις γνώ­σιν του Εποικισμού ότι πολλά σπήτια του συνοικισμού μας είναι καθ’ ολοκληρίαν ατελείωτα, άλλα μόνον με θεμέλια, άλλα μόνον κεραμιδωμένα και όλα σχεδόν εις την διάθεσιν των αγρίων χειμερινών μας ανέμων. Αυτά όλα τι άλλο αποδεικνύουν παρά την ανεπάρκειαν των προσφύγων μας; Δεν νομίζει λοιπόν ο Εποικισμός ότι θα είναι άδικον οι ταλαίπωροι αυτοί άνθρωποι, εκτός των πλείστων δυσχερειών των, να επιφορτισθούν και με το νέο αυτό χαράτσι, της καταβολής δηλ. του προς τον Εποι­κι­σμόν χρέους των.

        Εις επιβεβαίωσιν των λεγομένων μας, μανθάνομεν ότι η προ­σφυγική ομάς, κατόπιν αποφάσεως ληφθείσης εν συνε­δρία, απέστειλεν έγγραφον προς τον Υπουργόν της ανωτάτης διευ­­θύνσεως των προσφύγων, δια του οποίου παρακαλεί αυ­τόν όπως διατάξη την αναστολήν της πληρωμής μέχρι ευθέ­του καιρού. Και ημείς νομίζομεν ότι θα ήτο καλόν όπως τα τοι­αύ­τα χρέη των προσφύγων συμψηφισθούν με το λαβείν αυτών και τούτο δι’ εκείνους οίτινες έχουν εγκα­τα­λε­λειμ­μέ­νας πε­ρι­ου­σίας, δια δε τους άλλους δοθή μία ικανή παρά­τασις, οπότε έχομεν την πεποίθησιν μόνοι των θα προβούν εις την εξό­φλη­σιν των χρεών των.

        Αλλά για όλα αυτά τι λέγει το ήδη εργαζόμενον Β^ον παμ­προσφυγικόν συνέδριον; Δεν θα ήτο καλόν ν’ ασχοληθή λιγάκι και με το ζήτημα αυτό;

ΦΑΩΝ

(ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΝΕΑ 28-4-1926)

          ΑΠΟ ΤΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΝ

          ΠΕΡΙΕΡΓΟΙ ΜΗΝΥΣΕΙΣ

          ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΚΑΙ ΓΗΓΕΝΕΙΣ

        ΛΙΤΟΧΩΡΙΟΝ. – (Του ανταποκριτού μας). Οι παρευ­ρε­θέ­ντες κατά την προχθεσινήν συνεδρίασιν του πταισματοδικείου, ασφα­λώς θα εξεπλάγησαν με μερικάς εκδικαζομένας υποθέ­σεις. Μερικοί των εντοπίων είχον μηνύσει διαφόρους συγχω­ρίους των πρόσφυγας ότι αφήκαν ανεπιτηρήτους τας όρνιθάς των, αίτινες δήθεν προυξένησαν ζημίας εις τας αμπέλους των. Αι τοιαύται μηνύσεις ήχησαν κακώς παρά τη δημοσία γνώμη, κριθέντος ότι ούτω παραβλάπτεται η αρμονική συμβίωσις γη­γε­νών και προσφύγων. Η αρμονική συμβίωσις ενδείκνυται ως υπερτάτη ανάγκη, ταύτην δε θα επιφέρη η ορθοφροσύνη, έμπνευ­­σιν της οποίας δεν αποτελούν αι προστριβαί που γεν­νούν αι ως άνω μηνύσεις.

Εις οφθαλμός

(ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 3-4-1927)

          ΛΙΤΟΧΩΡΟΝ

          Κοινωνικά

        Επί της Προεδρίας του Νικολάου Βασιλείου, κατόπιν δια­τα­γής του τότε υποδιοικητού Κατερίνης, συνεστήθη δεκα­τε­τρα­μελής επιτροπή προς συλλογήν εράνων δια τας τότε αφι­κνου­­μένας οικογενείας των προσφύγων εν Λιτοχώρω. Ο έρα­νος διενηργήθη με διπλοτύπους αποδείξεις και εισε­πράχ­θη­σαν άνω των έξ χιλιάδων δραχμών. Αι οικογένειαι δεν ήλθον. Και ερωτώμεν, τι έγιναν τα χρήματα, καθ’ ότι τυγχάνω μέλος της επιτροπής. Τον λόγον έχει ο κ. Νομάρχης.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΖΗΣΚΑΣ

(ΦΩΣ 7-10-1927)

          Επίλογος

        Στο Λιτόχωρο, στην πόλη του Ολύμπου, θεοί και άν­­θρωποι ήταν ανέκαθεν και πάντα στενά συν­δε­δε­μένοι. Αυτός ο ιερός τόπος χώρεσε και ζέστανε τους αν­θρώ­πους, δέχθηκε τους κυνηγημένους. Όλοι τους ήταν ευ­πρό­σδεκτοι. Για την κοινωνία του Λιτοχώρου οι πρ­ό­σφυ­γες της Μικρασιατικής Καταστροφής δεν ήταν οι «ξέ­νοι», οι «φερμένοι», οι «ανταλλάξιμοι». Η εγκα­τά­στα­ση, η επιβίωση και στη συνέχεια η συμβολή και η συμ­μετοχή τους ήταν καθοριστική σε κάθε ανεξαιρέτως πτυ­χή της λιτοχωρίτικης ζωής.