Με αφορμή τις «Τρωάδες» του Ευριπίδη
Χειμαρρώδης στο λόγο του, με το πάθος του ανθρώπου που ξέρει καλά τη δουλειά του και
την αγαπά, με μια σπάνια ισορροπία ανάμεσα στη σεμνότητα και την επίγνωση της προσωπικής αξίας, ο Στέλιος Μάινας μίλά στη faretra.info με αφορμή τις «Τρωάδες» του Ευριπίδη, που παρουσιάζονται αύριο (17-07-14), στο Θέατρο Άλσους «Μελίνα Μερκούρη», από το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Βέροιας, σε συνεργασία με την «5η Εποχή Τέχνης».Μιλά για το Θέατρο, για τον πόλεμο, για τη Δημοκρατία, για την ιστορική μνήμη, για την οικονομική κρίση και την έκπτωση των αξιών, για τον καλλιτέχνη και τη δύναμη της Τέχνης.
ΔΣ: Για δεύτερη φορά μετά την «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» η «5η Εποχή Τέχνης» ανεβάζει έργο του Ευριπίδη, τις «Τρωάδες» στην καλοκαιρινή της περιοδεία. Η επιμονή στον Ευριπίδη σίγουρα δεν είναι τυχαία.
ΣΜ: Θεωρώ τον Ευριπίδη ίσως τον πιο μοντέρνο από τους αρχαίους, το αρχαίους σε εισαγωγικά. Είναι πάρα πολύ σημερινοί και σύγχρονοί μας οι μεγάλοι κλασικοί... και για έναν λόγο παρά πάνω ο Ευριπίδης, γιατί η συλλογιστική του, η αφήγησή του, η προβληματική του είναι τόσο... σημερινή.
Οι «Τρωάδες», για παράδειγμα, που πραγματεύονται ουσιαστικά την ήττα, ξεκινάνε από δύο μεγάλους μύθους, ίσως τους πιο γνωστούς στην αρχαιότητα μέχρι σήμερα, την «Ιλιάδα» και την «Οδύσσεια».
Παίρνοντας σαν αφορμή, λοιπόν, αυτή τη μυθολογία που είναι πολύ γνωστή στον κόσμο και ασφαλώς στον τότε κόσμο, χρησιμοποιούσε μια παραβολική, για να πει πράγματα που αφορούσαν και τη δική του εποχή.
Οι «Τρωάδες» γράφτηκαν το 415π.Χ., ένα χρόνο πριν τελειώσει ο Πελοποννησιακός Πόλεμος και μετά τη σφαγή της Μήλου. Ο Ευριπίδης λοιπόν για την παρασπονδία αυτή της Αθηναϊκής Δημοκρατίας απέναντι στους ηττημένους, γιατί οι Αθηναίοι κατέσφαξαν όλον τον ανδρικό πληθυσμό της Μήλου, ασκεί την κριτική του απέναντί της.
Δεν επιτρέπεται δηλαδή οι δημοκρατίες να φτάνουν σε αυτό το όριο της αισχρότητας και της επιθετικότητας απέναντι στους ηττημένους. Κυρίως με τις «Τρωάδες» ήθελε να τονίσει ότι σε έναν πόλεμο ποτέ δεν υπάρχουν νικητές, υπάρχουν μόνο ηττημένοι.
Τρεις είναι οι συμμετέχοντες νικητές στις «Τρωάδες».
Ο Μενέλαος, ο Ταλθύβιος κι ένας στρατιώτης, τον οποίο προσέθεσε ο Θέμης Μουμουλίδης.
Δύο δηλαδή ουσιαστικά είναι οι νικητές, οι οποίοι είναι οι ηττημένοι. Ο Μενέλαος γυρίζει στη Σπάρτη ντροπιασμένος με αιχμάλωτη την Ελένη, για την οποία έχει υποσχεθεί στην Εκάβη και τις υπόλοιπες Τρωάδες ότι, με το που θα φθάσει στη Σπάρτη, θα παραδοθεί στους οικείους της και θα λιθοβοληθεί, το οποίο φυσικά δε γίνεται.
Η Ελένη αφήνεται ελεύθερη και συνεχίζει να είναι Βασίλισσα της Σπάρτης και ο Ταλθύβιος, στον οποίο δίνεται η εντολή να φέρει τον Αστυάνακτα για να τον ρίξουν από τα τείχη, λέει: «Για τέτοιες εντολές πρέπει να διαλέγουν άνθρωπο αναίσθητο, δεν είμαι εγώ φτιαγμένος για τέτοιες ντροπές».
Το άγος δηλαδή, με δύο λόγια, που φέρουν οι νικητές, εν γνώσει τους, για τα εγκλήματα που έχουν διαπράξει εις βάρος των ηττημένων. Το φοβερό είναι ότι εμείς ανεβάζουμε τις «Τρωάδες» και στην πολύ κοντινή μας γειτονιά επαναλαμβάνονται στην σύγχρονη πραγματικότητα.
Οι «Τρωάδες», για παράδειγμα, που πραγματεύονται ουσιαστικά την ήττα, ξεκινάνε από δύο μεγάλους μύθους, ίσως τους πιο γνωστούς στην αρχαιότητα μέχρι σήμερα, την «Ιλιάδα» και την «Οδύσσεια».
Παίρνοντας σαν αφορμή, λοιπόν, αυτή τη μυθολογία που είναι πολύ γνωστή στον κόσμο και ασφαλώς στον τότε κόσμο, χρησιμοποιούσε μια παραβολική, για να πει πράγματα που αφορούσαν και τη δική του εποχή.
Οι «Τρωάδες» γράφτηκαν το 415π.Χ., ένα χρόνο πριν τελειώσει ο Πελοποννησιακός Πόλεμος και μετά τη σφαγή της Μήλου. Ο Ευριπίδης λοιπόν για την παρασπονδία αυτή της Αθηναϊκής Δημοκρατίας απέναντι στους ηττημένους, γιατί οι Αθηναίοι κατέσφαξαν όλον τον ανδρικό πληθυσμό της Μήλου, ασκεί την κριτική του απέναντί της.
Δεν επιτρέπεται δηλαδή οι δημοκρατίες να φτάνουν σε αυτό το όριο της αισχρότητας και της επιθετικότητας απέναντι στους ηττημένους. Κυρίως με τις «Τρωάδες» ήθελε να τονίσει ότι σε έναν πόλεμο ποτέ δεν υπάρχουν νικητές, υπάρχουν μόνο ηττημένοι.
Τρεις είναι οι συμμετέχοντες νικητές στις «Τρωάδες».
Ο Μενέλαος, ο Ταλθύβιος κι ένας στρατιώτης, τον οποίο προσέθεσε ο Θέμης Μουμουλίδης.
Δύο δηλαδή ουσιαστικά είναι οι νικητές, οι οποίοι είναι οι ηττημένοι. Ο Μενέλαος γυρίζει στη Σπάρτη ντροπιασμένος με αιχμάλωτη την Ελένη, για την οποία έχει υποσχεθεί στην Εκάβη και τις υπόλοιπες Τρωάδες ότι, με το που θα φθάσει στη Σπάρτη, θα παραδοθεί στους οικείους της και θα λιθοβοληθεί, το οποίο φυσικά δε γίνεται.
Η Ελένη αφήνεται ελεύθερη και συνεχίζει να είναι Βασίλισσα της Σπάρτης και ο Ταλθύβιος, στον οποίο δίνεται η εντολή να φέρει τον Αστυάνακτα για να τον ρίξουν από τα τείχη, λέει: «Για τέτοιες εντολές πρέπει να διαλέγουν άνθρωπο αναίσθητο, δεν είμαι εγώ φτιαγμένος για τέτοιες ντροπές».
Το άγος δηλαδή, με δύο λόγια, που φέρουν οι νικητές, εν γνώσει τους, για τα εγκλήματα που έχουν διαπράξει εις βάρος των ηττημένων. Το φοβερό είναι ότι εμείς ανεβάζουμε τις «Τρωάδες» και στην πολύ κοντινή μας γειτονιά επαναλαμβάνονται στην σύγχρονη πραγματικότητα.
ΔΣ: Ο Αστυάναξ και τα παιδάκια της Γάζας... Απόλυτος συνειρμός!
Και δεν είναι μόνο η Γάζα. Είναι η Συρία, ο Λίβανος... Θέλω να πω ότι ο πόλεμος είναι μια πολύ κοντινή μας υπόθεση. Πριν από μερικά χρόνια ήταν η Γιουγκοσλαβία. Μας γυροφέρνει. Και βέβαια τέτοιες καταστάσεις πλήττουν πολύ περισσότερο τα γυναικόπαιδα. Μην ξεχνάμε ότι οι «Τρωάδες» είναι μια καθαρά γυναικεία τραγωδία.
Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι υπάρχουν συνεχώς ηττημένοι. Και βέβαια, πρόσφυγες δεν είναι μόνον οι άνθρωποι που φεύγουν από έναν πόλεμο, αλλά και αυτοί που φεύγουν, για να αποφύγουν έναν πόλεμο.
Οι άνθρωποι που έχουν υποστεί οικονομικό πόλεμο, όπως εμείς τώρα.
Και είμαστε θύματα αυτού του οικονομικού πολέμου. Οι συνταξιούχοι, για παράδειγμα, είναι τα πρώτα θύματα αυτού του μεγάλου οικονομικού πολέμου.
ΔΣ: Και οι αρχαίοι πίστευαν ότι τουλάχιστον οι μεγάλες ηλικίες πρέπει να τυγχάνουν προστασίας. Γιατί τότε οι νέοι δεν είναι άξιοι να διοικήσουν μια πόλη, αν δε σέβονται τους γεροντότερους. Βλέπετε ότι ανατρέπονται οι αξίες.
Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι υπάρχουν συνεχώς ηττημένοι. Και βέβαια, πρόσφυγες δεν είναι μόνον οι άνθρωποι που φεύγουν από έναν πόλεμο, αλλά και αυτοί που φεύγουν, για να αποφύγουν έναν πόλεμο.
Οι άνθρωποι που έχουν υποστεί οικονομικό πόλεμο, όπως εμείς τώρα.
Και είμαστε θύματα αυτού του οικονομικού πολέμου. Οι συνταξιούχοι, για παράδειγμα, είναι τα πρώτα θύματα αυτού του μεγάλου οικονομικού πολέμου.
ΔΣ: Και οι αρχαίοι πίστευαν ότι τουλάχιστον οι μεγάλες ηλικίες πρέπει να τυγχάνουν προστασίας. Γιατί τότε οι νέοι δεν είναι άξιοι να διοικήσουν μια πόλη, αν δε σέβονται τους γεροντότερους. Βλέπετε ότι ανατρέπονται οι αξίες.
ΣΜ: Δυστυχώς είμαστε αναγκασμένοι και να επαναπροσδιορίσουμε τις αξίες και να τις ανακαλύψουμε ξανά. Αυτά που θεωρούσαμε δεδομένα, δεν είναι πια.
ΔΣ: Πέρα από τον αντιπολεμικό χαρακτήρα, στο κείμενο προβάλλονται και πολλά άλλα πράγματα, όπως το παιχνίδι της εξουσίας. Το οποίο κινεί τα νήματα και για τον οικονομικό πόλεμο και για όλα τα υπόλοιπα.
ΣΜ: Εξουσία σημαίνει δύναμη, επιβολή. Επιβολή με το καλό ή το κακό ή με τη βία. Λέει ο Ταλθύβιος: «Τα καράβια είναι έτοιμα, γεμάτα λάφυρα».
Όταν ξεκινάει το έργο μας, ο ηττημένος Ποσειδώνας, ο προστάτης θεός της Τροίας, λέει: «Τους ναούς μου εγκαταλείπω». Δηλαδή την πόλη την εγκαταλείπουν ακόμη και οι θεοί της. Ο ηττημένος Ποσειδώνας λέει: «Με νίκησε η Ήρα και η Αθηνά». Και εμφανίζεται η Αθηνά – γιατί είναι μεγάλος συγγραφέας ο Ευριπίδης – και λέει στον Ποσειδώνα: «Αδελφέ του πατέρα μου, άλλαξα γνώμη. Δεν είμαι πια προστάτης των Ελλήνων, γιατί γκρέμισαν τους ναούς μου κλπ, για αυτό θέλω να τους καταστρέψω». Βάζει δηλαδή μια θεά, την Αθηνά, να αλλάξει τον ρου της Ιστορίας, την τύχη των μέχρι σήμερα προστατευόμενων της και να κάνει την επιστροφή τους κόλαση. Και γίνεται κόλαση. Είναι η αρχή ουσιαστικά της «Οδύσσειας».
Όταν ξεκινάει το έργο μας, ο ηττημένος Ποσειδώνας, ο προστάτης θεός της Τροίας, λέει: «Τους ναούς μου εγκαταλείπω». Δηλαδή την πόλη την εγκαταλείπουν ακόμη και οι θεοί της. Ο ηττημένος Ποσειδώνας λέει: «Με νίκησε η Ήρα και η Αθηνά». Και εμφανίζεται η Αθηνά – γιατί είναι μεγάλος συγγραφέας ο Ευριπίδης – και λέει στον Ποσειδώνα: «Αδελφέ του πατέρα μου, άλλαξα γνώμη. Δεν είμαι πια προστάτης των Ελλήνων, γιατί γκρέμισαν τους ναούς μου κλπ, για αυτό θέλω να τους καταστρέψω». Βάζει δηλαδή μια θεά, την Αθηνά, να αλλάξει τον ρου της Ιστορίας, την τύχη των μέχρι σήμερα προστατευόμενων της και να κάνει την επιστροφή τους κόλαση. Και γίνεται κόλαση. Είναι η αρχή ουσιαστικά της «Οδύσσειας».
ΔΣ: Ο Θέμης Μουμουλίδης έχει δώσει στο έργο γραμμή σύγχρονη και σκηνοθετικά και σκηνογραφικά.
ΣΜ: Σωστά. Έχουν αντικατασταθεί, για παράδειγμα, κάποια από τα χορικά με σύγχρονες αφηγήσεις γυναικών αιχμαλώτων από πολέμους. Υπάρχουν κανονικά τα χορικά αλλά ένα στάσιμο έχει αντικατασταθεί από αφηγήσεις γυναικών της εποχής μας.
Σχετικά με τη σκηνογραφία, αυτό το οποίο έφτιαξε ο Γιώργος Πάτσας παραπέμπει σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης, σε μια φυλακή. Σε ένα στρατόπεδο είναι συγκεντρωμένες οι Τρωάδες, για να διαμοιραστούν ως λάφυρα στους ηγεμόνες, μαζί με τα υπόλοιπα λάφυρα. Εσύ θα πάς εδώ, εσύ εκεί, εσύ θα γίνεις ερωμένη του Βασιλιά κλπ. Λέει η Εκάβη - ο Αγαμέμνονας βιάζει την Κασσάνδρα στο ναό – «ο Άναξ έχει παράφορο έρωτα για τη θεόπνευστη κοπέλα, είναι αδύνατο να αντισταθεί». Δηλαδή η ειρωνεία του συγγραφέα είναι έκδηλη συνεχώς από την αρχή. Υπάρχει μια αποστασιοποίηση του Ευριπίδη απέναντι στα τεκταινόμενα και τα κριτικάρει με κυνισμό και με ένα μαύρο χιούμορ σχεδόν.
Σχετικά με τη σκηνογραφία, αυτό το οποίο έφτιαξε ο Γιώργος Πάτσας παραπέμπει σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης, σε μια φυλακή. Σε ένα στρατόπεδο είναι συγκεντρωμένες οι Τρωάδες, για να διαμοιραστούν ως λάφυρα στους ηγεμόνες, μαζί με τα υπόλοιπα λάφυρα. Εσύ θα πάς εδώ, εσύ εκεί, εσύ θα γίνεις ερωμένη του Βασιλιά κλπ. Λέει η Εκάβη - ο Αγαμέμνονας βιάζει την Κασσάνδρα στο ναό – «ο Άναξ έχει παράφορο έρωτα για τη θεόπνευστη κοπέλα, είναι αδύνατο να αντισταθεί». Δηλαδή η ειρωνεία του συγγραφέα είναι έκδηλη συνεχώς από την αρχή. Υπάρχει μια αποστασιοποίηση του Ευριπίδη απέναντι στα τεκταινόμενα και τα κριτικάρει με κυνισμό και με ένα μαύρο χιούμορ σχεδόν.
ΔΣ: Μιλήστε μας για τους συνεργάτες σας.
ΣΜ: Πέρα από το σκηνοθέτη, Θέμη Μουμουλίδη και το σκηνογράφο, Γιώργο Πάτσα, στους οποίους αναφέρθηκα, η παράσταση ανεβαίνει σε μετάφραση Κ.Χ. Μύρη και επεξεργασία κειμένου Παναγιώτας Πανταζή και Θέμη Μουμουλίδη.
Τα κοστούμια είναι της Παναγιώτας Κοκορού, και η μουσική του Θύμιου Παπαδόπουλου.
Τους ρόλους και τα χορικά κείμενα ερμηνεύουν:
Η Φιλαρέτη Κομνηνού, ο Άρης Λεμπεσόπουλος, η Ζέτα Δούκα, η Ιωάννα Παππά, η Μαρία Πρωτόπαππα, ο Χρήστος Πλαΐνης, η Μαρούσκα Παναγιωτοπούλου, η Λένα Παπαληγούρα, η Λουκία Μιχαλοπούλου,
η Τζωρτζίνα Παλαιοθόδωρου, η Ίρις Μάρα, η Ιώ Κυριακίδη (ακορντεόν).
Τα κοστούμια είναι της Παναγιώτας Κοκορού, και η μουσική του Θύμιου Παπαδόπουλου.
Τους ρόλους και τα χορικά κείμενα ερμηνεύουν:
Η Φιλαρέτη Κομνηνού, ο Άρης Λεμπεσόπουλος, η Ζέτα Δούκα, η Ιωάννα Παππά, η Μαρία Πρωτόπαππα, ο Χρήστος Πλαΐνης, η Μαρούσκα Παναγιωτοπούλου, η Λένα Παπαληγούρα, η Λουκία Μιχαλοπούλου,
η Τζωρτζίνα Παλαιοθόδωρου, η Ίρις Μάρα, η Ιώ Κυριακίδη (ακορντεόν).
ΔΣ: Μια και μιλάμε για το μοντέρνο, εδώ και πάρα πολύ καιρό έχουν οι θίασοι αφήσει την κλασική σκηνογραφία, την ενδυματολογία. Αυτό γίνεται μόνο για οικονομικούς λόγους ή για να τονίσουν και τη διαχρονικότητα του έργου;
ΣΜ: Πρέπει να επικοινωνήσεις με το κοινό. Έχεις υποχρέωση. Το αρχαίο δράμα πρέπει να έχει να πει κάτι στο σύγχρονο θεατή. Όχι η μοντερνοποίηση αλλά η διαχρονικότητα των κειμένων πρέπει να έρθει κοντά στο σημερινό θεατή, για να μπορεί να καταλάβει τα νοήματά του.
ΔΣ: Ο Ευριπίδης και η μνήμη...
Θεωρεί τη μνήμη αντίπαλο του χρόνου. Και την προσωπική και τη συλλογική μνήμη.
Πολύ περισσότερο την ιστορική. Ο σημερινός Έλληνας, πιστεύετε, ότι διαθέτει ιστορική μνήμη ή καλύτερα, αντιλαμβάνεται στοιχειωδώς τη σημασία της;
Θεωρεί τη μνήμη αντίπαλο του χρόνου. Και την προσωπική και τη συλλογική μνήμη.
Πολύ περισσότερο την ιστορική. Ο σημερινός Έλληνας, πιστεύετε, ότι διαθέτει ιστορική μνήμη ή καλύτερα, αντιλαμβάνεται στοιχειωδώς τη σημασία της;
ΣΜ: Τη μνήμη πρέπει να τη διατηρούν οι λαοί αναμορφώνοντας συνεχώς το πολίτευμά τους. Αυτό είναι μεγάλη κουβέντα αλλά θέλω να πω... Η δημοκρατία είναι ένα πολύ ευαίσθητο πολίτευμα. Είναι μόνο για πολιτισμένους, για προηγμένους λαούς.
Όπου πέφτει η Δημοκρατία, χάνεται και η μνήμη, η οποία ουσιαστικά είναι η εγκιβώτιση όλων των μηνυμάτων του παρελθόντος για να μεταφερθούν στο διηνεκές. Με δυο λόγια είναι η διατήρηση των δεδομένων που έχουν οι λαοί και πρέπει να έχουν, για να περάσουν από τη μία φάση στην επόμενη.
Η μνήμη δε διατηρείται στα απολυταρχικά καθεστώτα. Εξαφανίζεται. Δημιουργείται ένα απόλυτο παρόν. Οι λαοί θέλουν να ξεχάσουν, γι αυτό και οι άνθρωποι, όταν περνάνε δύσκολα, δε θέλουν να θυμούνται.
Ο Ευριπίδης λοιπόν, όπως πολύ σωστά είπατε, επιμένει στη διατήρησή της. Λέει ότι η μεγαλύτερη και πιο σημαντική παρακαταθήκη που έχουν οι άνθρωποι είναι η μνήμη τους. Τίποτε άλλο. Αυτή είναι και το φίλτρο για τις πράξεις τους και η ιστορία τους που μεταφέρεται.
Για αυτό οι αρχαίοι μετέφεραν την ιστορία τους από στόμα σε στόμα. Η «Ιλιάδα» και η «Οδύσσεια» είναι τα έπη αυτής της μετάδοσης. Η προφορική παράδοση υπάρχει ώστε να εντυπωθούν αυτά μέσ' την ψυχή σου. Και όταν εντυπωθεί καλά δε χρειάζεται να γραφτεί πουθενά. Έχει γραφτεί μέσ' το μυαλό σου.
Όπου πέφτει η Δημοκρατία, χάνεται και η μνήμη, η οποία ουσιαστικά είναι η εγκιβώτιση όλων των μηνυμάτων του παρελθόντος για να μεταφερθούν στο διηνεκές. Με δυο λόγια είναι η διατήρηση των δεδομένων που έχουν οι λαοί και πρέπει να έχουν, για να περάσουν από τη μία φάση στην επόμενη.
Η μνήμη δε διατηρείται στα απολυταρχικά καθεστώτα. Εξαφανίζεται. Δημιουργείται ένα απόλυτο παρόν. Οι λαοί θέλουν να ξεχάσουν, γι αυτό και οι άνθρωποι, όταν περνάνε δύσκολα, δε θέλουν να θυμούνται.
Ο Ευριπίδης λοιπόν, όπως πολύ σωστά είπατε, επιμένει στη διατήρησή της. Λέει ότι η μεγαλύτερη και πιο σημαντική παρακαταθήκη που έχουν οι άνθρωποι είναι η μνήμη τους. Τίποτε άλλο. Αυτή είναι και το φίλτρο για τις πράξεις τους και η ιστορία τους που μεταφέρεται.
Για αυτό οι αρχαίοι μετέφεραν την ιστορία τους από στόμα σε στόμα. Η «Ιλιάδα» και η «Οδύσσεια» είναι τα έπη αυτής της μετάδοσης. Η προφορική παράδοση υπάρχει ώστε να εντυπωθούν αυτά μέσ' την ψυχή σου. Και όταν εντυπωθεί καλά δε χρειάζεται να γραφτεί πουθενά. Έχει γραφτεί μέσ' το μυαλό σου.
ΔΣ: Σήμερα, πιστεύετε ότι έχουμε τύποις Δημοκρατία;
Διαβάστε τη συνέχεια εδώ
